Agraira dagiti adu a kontrobersya iti pagiliantayo a Pilipinas kadagitoy a panawen nangruna iti benneg politika ken ekonomia. Nagbalin a gagangay a ti Simbaan Katoliko ket agsao kadagitoy nga isyu ket sumaruno latta ti adu a panangbabalaw iti Simbaan ken dagiti ministrosna.
Iti daytoy a kanito, ammoentayo iti katekismo ti Simbaan Katoliko iti benneg politika babaen ti pannangpiduttayo kadagiti napapateg a paset ti dokumento ti Catholic Bishops’ Conference of the Philippines a napauloan CATECHISM ON THE CHURCH AND POLITICS a nairuar idi tawen 1989.
I. KAIPAPANAN DAGITI BALIKAS
POLITIKA (Politics)
Segun iti Congregation for Religious and Secular Institutes, Religious Life and Human Promotion, 1980 no 12, ti politika ket maysa nga organisasyon ti kagimongan a mangiturong iti sapasap a pagimbagan. Gaputa sapasap ti pakaseknanna, nasken met ngarud a makipaset ken makibiang dagiti amin nga agindeg iti maysa a pagilian iti politika.
Ti balikas a politika ket maysa nga kabaelan (art) nga mangidaulo ken agserbi. Ngem kuna ti Konsilyo Vaticano (Gaudium et Spes 75), maysa daytoy a narigat ngem natan-ok a panangidaulo ken panagserbi.
“PARTISAN POLITICS”
Daytoy ti awag iti binnalubal nga mang-iggem iti turay ti gobyerno. Segun iti linteg ti Simbaan, maiparit a makipaset iti partisan politics dagiti papadi ken relihioso wenno iparit ti Simbaan nga agkandidatoda.
GOBYERNO (Government)
Adda gobyerno no adda mangsalimetmet ken mangitandudo iti sapasap a pagimbagan. Aramidenna daytoy babaen kadagiti sumaganad nga akem:
1. Mangaramid kadagiti linteg nga manggun-od iti hustisya ken itrabahona daytoy.
2. Ikagumaanna nga paaddaen ti nasayaat nga ekonomiya ken salun-at dagiti tattao.
3. Igannuatna ti moral wenno nainsingpetan a panagbiag dagiti tattao.
SAPASAP A PAGIMBAGAN (Common Good)
Ti Konsilyo Vaticano (GS 26) isurona a ti sapasap a pagimbagan ket adda no ti kabuklan a biag-kagimongan dagiti tattao ket marikna, nalatak ken mapadpadasan ti pudno a “pannakapnek” iti amin a benneg ti panagbiag. Iramanna dagiti sumagannad:
1. Marespeto ti kalintegan iti amin a tao ken ti wayawaya nga manggun-od ti pudno a kaipapanan ti kinatao.
2. Maited iti pagsayaatan ti kaadduan nangruna iti makan, pagan-anay, salun-at, trabaho, adal ken kultura.
Kuna ti Catechism of the Catholic Church (CCC), adda sapasap a pagimbagan no marikna ti kappia. Kayatna a sawen ket adda linak ken talna gaputa awan ti agriri a mapapaidaman ken agkurkurang. Ngem magun-od laeng daytoy no adda hustisya iti kagimongan.
HUSTISYA ITI KAGIMONGAN (Social Justice)
Daytoy ti pangawag iti marikna nga hustisya gaputa adda sapasap a pagimbagan. Ditoy nga agpapada ti pannakibingay kadagiti bunga ken kinabaknang ti pagilian. Mataming met dagiti napapanglaw tapno mariknada met ti kaipapanan ti agbiag a kas tao.
Ti Simbaan (GS 29) kondenarenna ti napalalo a kalawa ti nagbabaetan dagiti babaknang ken napapanglaw kadagitoy a panawen.
II. PANAGLANGEN TI SIMBAAN, GOBYERNO KEN POLITIKA
ANIA TI PAGBASARAN TI MISYON TI SIMBAAN ITI POLITIKA?
1. Ti politika ket adda pakainaiganna iti moralidad (kinasingpet wenno kinadakes) gaputa paset iti aramid ti tao. Mabalin nga makadangran wenno mangted pagimbagan iti tao. Ngarud mabalin nga mangiturong iti kinasingpet wenno basol. Laglagipentayo a daytoy ti kangrunaan a pakaseknan ti Simbaan.
2. Ti Ebangheliyo ken ti Pagarian ti Dios awaganna ti Simbaan a makibiang iti politika. Ti panangiwaragawag ti Ebangheliyo ITI ENTERO A LUBONG (Mk. 16:15) ket iramanna ti lubong iti politika.
3. Ti sentro ti Misyon ni Kristo ket isu ti panangiwaragawag iti Pagarian ti Dios. Ti awis ti Pagarian ti Dios ket panagbabawi ken panagbalbaliw (Mk. 1:15). Adu dagiti kinadakes a patauden ti politika, ngarud ti Simbaan misyonna nga iwaragawag ti panagbabawi ken panagbalbaliw kadagiti politiko ken dagiti idauloanda.
Ti misyon ti Simbaan ket PANNAKAWAYAWAYA ITI KABUKLAN TI TAO (integral salvation) nga mangiraman ti bagi ken kararuana. Uray ni Hesus ket saan met laeng nga namakawan ti basol ngem nangagas ken nagpakan pay kadagiti mabisin.
ANIA TI KAYATNA A SAW-EN TI PANAGSINA TI GOBYERNO KEN SIMBAAN (Separation of Church and State)?
Segun iti 1987 Philippine Constitution:
1. Saan a mabalin nga ipatakder ti gobyerno ti maymaysa a relihiyon nga isu ti relihiyon iti pagilian. Nawayatayo nga mangibiag ken mangpili ti bukodtayo a relihiyon.
2. Ti gobyerno ket saanna a mabalin a paboran ti maysa a relihiyon ket iwalinna dagiti sabali.
Awan ti masarakan iti Lintegtayo nga mangibaga nga maiparit a makibiang dagiti papadi ken relihioso iti partisan politics. Mabalin nga agkandidato ti padi para iti maysa a pwesto iti gobyerno ngem ti linteg ti Simbaan ken Tradisyonna ti mangiparit a makipaset ti padi nga aktibo iti partisan politics. Maikkat iti akemna a padi apaman nga agkandidato ket mangabak.
ANIA TI MAKUNKUNA A PANAGKINNAMMAYET TI SIMBAAN KEN GOBYERNO?
Masapul unay daytoy. Ti Simbaan ken Gobyerno ket agtrabahoda para iti sapasap a pagimbagan ken pagimbagan ti tunggal tao. Ti maysa masapul a respetoenna ti bukod a wagas ti sabali a manggun-od iti nasao a trabaho. Maymaysa ti misyonda, isu a masapul nga agkinnammayetda. Saanda nga agkinnontra. Masapul nga aggayyem ti padi ken ti politiko a saanda ket nga agapa.
ANIA TI MAKUNKUNA A “CRITICAL COLLABORATION?”
Makikaysa ti Simbaan iti Gobyerno nga manggun-od ti pagimbagan ti kaadduan. Makikoopera ti Simbaan iti Gobyerno segun iti idarirag ken isuro ti Ebangheliyo. Ngem masapul a kritiko ti Simbaan iti pannakikinnammayetna iti Gobyerno ket masapul a tubngarenna dagiti maikontra ti Ebangheliyo no adda man.
MASAPUL KADI A SURUTEN ITI TURAY TI POLITIKA?
Ti tunggal gimong dagiti tattao, masapulna ti turay a mangidaulo gaputa kasapulan daytoy iti pagimbagan ken panagkaykaysa. Masapul ngarud nga suruten ti turay iti politika.
Kuna ni Pablo (Roma 13:1-2) “Rebbeng ti amin nga tattao ti agtulnog kadagiti agtuturay iti gobierno gaputa awan ti turay a saan nga agtaud iti Dios. Ti Dios ti nangisaad kadagiti agtuturay. Ngarud, ti siasinoman nga sumukir kadagiti agtuturay, sukirenna met ti intoyang ti Dios ket yegna ti dusa iti mismo a bagina.”
NGEM MABALIN KADI TI SAAN NGA AGTULNOG ITI TURAY TI POLITIKA?
Saan nga obligado ti siasinoman nga agtulnog iti immoral a bilin wenno ipaaramid ti gobyerno. Saan ngamin a mabalin nga usaren ti turay tapno kontraen ti moralidad.
Iti Aramid 4:19 maiparang a sinalungasing ni Pedro ti agtuturay idi naisaklangda iti Sanhedrin ket kinunana, “Agtulnogkami iti Dios, saan a ti tao.”
Daytoy ti napasamak idi kinontra dagiti Pilipino ti turay ni Presidente Ferdinand Marcos a nabirngasan a diktador. No met ngarud pagbalinen ti gobyerno a linteg ti abortion ditoy Pilipinas, kas pangarigan, mabalin a saan a suruten gaputa maikontra daytoy iti pagayatan ti Dios
III. TI AKEM DAGITI PAPADI, RELIHIOSO KEN LAYGO ITI POLITIKA
ANIA TI AKEM DAGITI PAPADI, RELIHIOSO KEN LAYGO ITI BENNEG TI PARTISAN POLITICS?
Pagrebbengan dagiti papadi ti mangiyebkas iti moral a pagtakderan iti benneg ti politika (Second Plenary Council of the Philippines). Mabalin a mangisuroda kadagiti doktrina maipanggep iti politika ngem maiparit a makipasetda a mismo iti partisan politics (iramanna daytoy dagiti religious). Ngem, ti mabalin a makipaset iti partisan politics ket dagiti laygo. Mabalinda ti agkandidato. Ti PCP II 344 ipalagipna a makibiang dagiti papadi, relihiyoso ken laygo iti politika no saan a masurot dagiti isuro ti Ebangheliyo. Masapul a suppiatenda dagiti kinadakes a patauden ti politika!
APAY A SAAN A MAKIPASET DAGITI PAPADI ITI PARTISAN POLITICS?
Saanda a mabalin nga agkandidato gaputa mapukawda ti kredibilidadda a mangisuro ken madadael iti akemda a mangsalimetmet ti panagkaykaysa. Ngem masansan a masuspetsada a makikankanunong iti partisan politics no aramidenda ti akemda a mangisuro. Kas koma no ibaga dagiti papadi nga awan ti moral a karbengan nga agtugaw iti gobyerno dagiti nangabak iti panagbotos gapu laeng iti panagkusit. Mabalin a kunanto dagiti nangabak a nagkusit a kaddua ni padi tay naabak. Kinanengneng a pannirigan! Ar-aramidenda laeng ti akem a mangasaba.
ANIA TI USTO NGA AKEM DAGITI LAYGO ITI POLITIKA?
Ti agdama a misyon ti Simbaan ket isu ti panangpabaro ti urnos ti politika segun iti mensahe ti Ebangheliyo. Gun-oden dagiti laygo daytoy nga trabaho babaen iti mismo (active) a pannakipasetda iti partisan politics.
Kuna ti PCP II a ti politika nagbalinen a lapped ti panagdur-as isu a masapul ti panagtignay dagiti laygo. Tumulongda koma a mangbukel ti konsensiya ti kagimongan iti panagpili kadagiti napudno a mangituray.
APAY A KUNAEN DAGITI OBISPO A DAKES TI SISTEMA TI POLITIKA DITOY PILIPINAS?
Ti politika ket nagbalinen a pagtaudan ti panagtakaw ken panagkunniber, mangted iti inpluwensya ken panagusar ti kuarta ti gobyerno para ti partisan ken personal a pagimbagan. Kunada a datayo nga umili met laeng ti nangipalubos daytoy babaen iti election. Datayo ti nangisaad kadakuada iti posisyon.
ANIA NGAMIN DAGITI KINADAKES ITI POLITIKATAYO?
Dagitoy dagiti dakes a maar-aramid sakbay ti election:
· sinnukat ti pakipasetan a partido gapu laeng ti political ambition
· media exposure tapno agbalin a nalatak
· usaren ti pondo ti gobyerno para iti advertisements
· usaren dagiti programa ti gobyerno a pagkampanya
· panagusar ti dakkel a gatad ti kuarta sakbay ken kalpasan ti panagkampanya
· ti kampanya ket nagbalin nga entertainment ken black propaganda saan ket a pakaseknan ti biag iti pagsasaritaan
· panagdawat ti donasyon kadagiti kandidatos a nairuam a mangmangted ti duol tapno agparang a nasayaatda
· Panaggatang ti botos iti nadumaduma a wagas gaputa nalaka nga allilawen dagiti napanglaw ken agrigrigat.
Dagiti dakes a mapaspasamak iti aldaw ti election:
· flying voters
· panangbutbuteng dagiti botantes, panangranggas ken panangpatay kadagiti kabalubal a kandidato wenno buyotda
· panagpangta
· pukawen dagiti usaren ti panagbotos
· panagpasuksok kadagiti election officials agraman mamaestra/tro
Dagiti dakes a mapaspasamak kalpasan ti election:
· protestaan ti resulta
· nabannayad a panangtaming kadagiti election protests ket maibus payen ti termino ti nabotosan nga opisyal a maprotestaan.
· usaren ti turay iti gobyerno tapno bayadan dagiti nagasto iti election, agtakaw ti kuarta iti gobyerno ken ikaguman ti agtalinaed ti turay
· Kinnabagian ken pinnartido ti panagited ti akem iti gobyerno
SAAN NGATA A DATAYO MET LAENG A TATTAO TI MAPABASOL ITI DAYTOY A KASASAADTAYO?
WEN! Gaputa nagbalintayo nga awanan pannakibiang iti politika ken kasla natayen ti namnamatayo nga mangbaliw pay ti kasasaad-politikatayo. Makikanunungtayo pay iti dakes nga laok ti politika. Ngarud, laklak-amentayon dagiti bukodtayo met la nga inaramid
ADDA KADI PAY NAMNAMA A SUMAYAAT TI POLITIKATAYO?
Dakkel ti naaramidantayo idi People Power Revolution idiay EDSA a no sadino ket nagkaykaysa ti kaadduan nga nangpadisi ti maysa a diktador. Adu metten dagiti naorganisa a grupo nga agprotesta kadagiti pasamak-politika.
Adda namnama iti panagbalbaliw no adda panagkaykaysa a mangsuppiat ti kinadakes ti politikatayo.
KASANO A MAKIPASET DAGITI LAYGO A KATOLIKO ITI ELECTION?
Adu koma ti agboluntaryo nga agtrabaho iti non-partisan organization (NAMFREL PPCRV, NASSA VOTE CARE) tapno maadalan ti kaadduan maipanggep iti politika ken panagbotos. Makipaset koma a mismo dagiti laygo iti politika nga addaan napudno a panggep nga agserbi a saan ket nga agpabaknang ken agbalin a naturay. Laglagipenda koma a kamengda met laeng ti Simbaan ket no adda man dakes nga aramidenda iti panagtakemda iti gobyerno, isuda ti nangnangruna a mangmangted ti iskandalo iti Simbaantayo.
Maipalagip met a suruten koma dagiti laygo dagiti linteg ti panagbobotos. Liklikanda dagiti maikontra ti linteg ket maawatanda koma a kriminal ti saan a mangsurot iti linteg ti panagbotos. Ti Katoliko a botante agbotos koma a nainsiriban ken napudno segun iti ibaga ti konsensya a saan ket a ti kuarta, koneksyon ti pamillya wenno utang ti naimbag a nakem ti panpanunuten. Saanen a botosan dagiti adda dakes a pakasaritaanda ken dagiti awan inaramidda. (*)
